Plac Sługi Bożego biskupa Árona Mártona – Niezłomnego Obrońcy Wiary Katolickiej i Praw Narodu Węgierskiego w Siedmiogrodzie pod administracją rumuńską. Na pierwszym planie pomnik (wysokość 2,6 m) Żelaznego Seklera (Vasszékely), którego autorem jest artysta rzeźbiarz János Szabó, pochodzący z Székelyudvarhely. Został odsłonięty 15 marca 2000 roku. Poprzedni pomnik został zniszczony w 1919 roku przez władze rumuńskie, ale o tym w dalszej części artykułu.
https://pl.other.wiki/wiki/%C3%81ron_M%C3%A1rton
Panorama Székelyudvarhely z początku XX wieku na starej karcie pocztowej.
Székelyudvarhely to urocze miasto powiatowe, liczące ok. 37 tys. mieszkańców (dane z 2002 roku: 36 978), malowniczo usadowione u stóp Gór Hargita po obu brzegach rzeczki Nagy-Küküllő, w komitacie Hargita (rum. Judetul Harghita), na Ziemi Seklerów (Székelyföld), w Siedmiogrodzie (Erdély). Po dyktacie w Trianon (1920 rok) Ziemia Seklerów wraz z całym Siedmiogrodem (od wieków przynależnym do Ziem Korony Świętego Stefana - Wielkich Węgier) została włączona do Królestwa Rumunii. Po tzw. II Arbitrażu Wiedeńskim (1940 rok) na kilka lat wróciła do Królestwa Węgier. Obecnie ponad 95 % mieszkańców Székelyudvarhely to Węgrzy. W mozaice wyznaniowej przeważają katolicy - ok. 50%, następnie protestanci (kalwini i unitarianie) -45%, prawosławni – 2,5%, grekokatolicy – 0,25%.
Székelyudvarhely (rum. Odorheiu Secuiesc, niem. Oderhellen, łac. Areopolis), o powierzchni blisko 5 tys. ha, odległe od Braszowa o 100 km, a od Csíkszeredy o 52 km, to historyczne, gopodarcze i kulturowe centrum zachodniej Seklerszczyzny, ważny węzeł drogowy i kolejowy, ośrodek przemysłu lekkiego. De facto Székelyudvarhely oraz nieco liczniejsza, bo licząca ok. 39 tys. mieszkańców Csíkszereda (rum. Miercurea-Ciuc) to dwa – mocno bijące i promieniujące na okolice - serca Ziemi Seklerów.
W okolicach Székelyudvarhely zostały odnalezione ślady osadnictwa z czasów neolitu i epoki żelaza. W czasach świetności imperium rzymskiego był tu obóz rzymski z kamienną fortecą. W epoce Árpádów osada najprawdopodobniej nazywała się Telegd. Pierwsze pisane wzmianki kronikarskie (osada pod nazwa Uduord) pochodzą z 1301 roku. Król węgierski Ludwik I Wielki (także król Polski w latach 1370-1382, bardziej znany u nas jako Ludwik Węgierski) zwołał w tej osadzie w roku 1357 roku sejm seklerski. Prawa miejskie przyznał osadzie król Zygmunt Luksemburski, szczycący się także tytułem Świętego Cesarza Rzymskiego oraz koronami: Czech, Niemiec i Chorwacji, natomiast król Maciej Korwin w roku 1485 nadał status miasta królewskiego. Po bitwie pod Mohaczem (1526 rok), zajęciu przez Turków Budy wraz z centralną częścią Węgier (1541 rok) i utworzeniem Księstwa Siedmiogrodu (1570 rok), wasala Imperium Osmańskiego, ale cieszczącego się autonomią, okolice te przeżywały burzliwe dzieje. Pod koniec XVII wieku Habsburgowie przejęli kontrolę nad Siedmiogrodem, likwidując z czasem jego autonomię.
O bogatej historii miasta i okolicy zaświadczają zabytki: rzymskokatolicki kościół farny Św. Mikołaja wybudowany (1791 rok) i wyposażony w stylu barokowym, klasztor i kościół Franciszkanów z 1779 roku, kościół kalwiński (református templom) zbudowany w latach 1780-1781 pod kierownictwem Pála Schmidta, eklektyczny Ratusz z 1895 roku wzniesiony według planów architekta Ottó Sztehlo, gmach gimnazjum kalwińskiego z 1672 roku, secesyjny gmach liceum imienia Árona Tamási'ego. Po prawdzie wymieniłem tylko te najbardziej znaczące. Nieopodal miasta, na wzgórzu Budhegy na prawym brzegu Küküllő, znajdują się ruiny zamku Budvár, wzniesionego najprawdopodobniej w XI wieku z materiału pochodzacego z rzymskiej fortecy. Ruiny Budvár zostały wpisane na listę zabytków okręgu Hargita w 1992 roku. Warto też wspomnieć o polskim akcencie, a mianowicie w Parku Rzeźb, usytuowanym w centrum miasta, uhonorowano popiersiami: Bohatera Narodowego Polski i Węgier gen. Józefa Zachariasza Bema, wyzwoliciela i wojennego gubernatora Siedmiogrodu oraz księcia Siedmiogrodu i króla Rzeczypospolitej Stefana Batorego.
Miasto Székelyudvarhely jest znane w regionie z długiej i wyróżniającej się tradycji w szkolnictwie średnim; nosi miano „miasta szkolnego”, ponieważ co czwarty mieszkaniec jest studentem. Posiada 15 przedszkoli, 7 szkół podstawowych, 10 szkół średnich i 4 szkoły zawodowe, 3 szkoły wyższe oraz 4 wydziały kształcenia na odległość. Sieć szkół nadal dynamicznie się rozwija. Najstarsza i czołowa szkoła średnia to Tamási Áron Gimnázium (http://www.gimi.ro/ ), założona przez jezuitów w 1593 r. Liceum/gimnazjum jest w ogóle jedną z najstarszych węgierskich instytucji edukacyjnych; obecny budynek jest architektonicznym arcydziełem secesji. Backamadarasi Kis Gergely Református Kollégium (http://refkol.ro/ ), założone w 1670 roku jako jedno z najważniejszych miejsc nauki przez Węgierski Kościół Reformowany w Siedmiogrodzie. Backamadarasi Kis Gergely Református Kollégium - to pełna nazwa, ale w miescie mówi się o tej szkole krótko: „Református Kollégium“. Źródło: https://pl.qaz.wiki/wiki/Odorheiu_Secuiesc#Education
Więcej (po węgiersku):
https://hu.wikipedia.org/wiki/Baczkamadarasi_Kis_Gergely_Reform%C3%A1tus_Koll%C3%A9gium
Gimnazjum katolickie na starej karcie pocztowej.
Przy okazji chciałbym podjąć polemikę z autorami pojawiających się na polskich stronach internetowych - nielicznych wprawdzie - „odkrywczych” informacji, iż jakoby Seklerzy to „lud tylko spokrewniony z Węgrami żyjącymi w obecnych granicach” (po dyktacie w Trianon), albo też „jest to lud posługujący się językiem węgierskim”, itp., itd. Także w niektórych przewodnikach turystycznych autorzy różnicują (może nieświadomie, a może też i celowo) Węgrów i Seklerów. Piszą m.in. dla przykładu, że takie to a takie miasto na Ziemi Seklerów zamieszkują Seklerzy i Węgrzy. Jakby to były dwie różne nacje. Władysław Possonyi pisał: „Może najstarszym, a w każdym razie najczystszym żywiołem wegierskim są Szeklerzy siedmiogrodzcy, którzy i dziś stanowią najbogatszą skarbnicę węgierskiej poezji ludowej, ludowego snycerstwa, ludowej sztuki opisowej i w ogóle przemysłu domowego. Ci to Szeklerzy, mieszkający w zwartej masie w liczbie pół miliona ludzi, odznaczają się wielkim bogactwem pierwiastków ludowych, a milionowa ludność węgierska skupiona na innych terenach Siedmiogrodu nosi znów inny odrębny charakter ludowy, oparty na podłożu tysiącletniej kultury.” https://www.lsho-jabloniec1914.pl/aktualnosci;o-madziarach-slow-kilka,547.html”
Seklerzy to Węgrzy z krwi i kości!
Dobitnie udowodniły to wydarzenia choćby sprzed kilku miesięcy, kiedy to – z okazji Święta Narodowego Węgier 15 Marca – ulice seklerskich miast „tonęły” dosłownie w morzu czerwono-biało-zielonych barw, a władze samorządowe (węgierskie = seklerskie) otrzymywały wysokie kary pieniężne od administracji rumuńskiej. Za co? Ano za to, iż kolejny raz opowiedziały się za Macierzą, za Węgrami.
W dniu 15. marca br. ulice i place miasta Székelyudvarhely zostały udekorowane flagami węgierskimi, tak jak rokrocznie (za wyjątkiem epoki komuny). Władze rumuńskie wymierzyły za to surową karę burmistrzowi Székelyudvarhely Árpád Gálfi: 5 000 Lei (około 1050 Euro). Bruksela jakoś nie zareagowała. Burmistrz Székelyudvarhely, Árpád Gálfi, skomentował sprawę ukarania tak: „My świętujemy według naszej tradycji, a oni ukarali według ich tradycji”.
(„Mi hagyományainkhoz híven ünnepelünk, ők ha gyományaikhoz híven bírságolnak.")
Burmistrz miasta Sepsiszentgyörgy, położonego też na Ziemi Seklerów, otrzymał wyższą karę za wywieszenie węgierskich flag, wynoszącą 10 000 Lei (ponad 2 tys. Euro).
Pomnik Żelaznego Seklera w pierwotnej wersji, rzeźba wykonana z dębu, pokryta łuskami. Stan z 1917 roku. Poświęcony pamięci żołnierzy seklerskiego cesarsko-królewskiego 82. Pułku Piechoty, którzy bohatersko powstrzymywali inwazję wojsk rumuńskich. Zniszczony przez władze rumuńskie w 1919 roku.
https://nemfelejtjuk.blog.hu/2008/09/03/szekelyudvarhely_a_vasszekely
Rok 1940 …
Źródło fotografii: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sz%C3%A9kelyudvarhely_1940,_M%C3%A1rton_%C3%81ron_t%C3%A9r,_h%C3%A1tt%C3%A9rben_a_Szent_Mikl%C3%B3s_templom._Fortepan_83902.jpg
Węgierska strona internetowa https://fortepan.hu/en/ to olbrzymi zbiór fotografii archiwalnych; każdy może tam umieścić wartościowe zdjęcie. Fortepan to nazwa filmu negatywowego czarno-białego produkowanego w latach 1960-1980.
Székelyudvarhely – 8 października 1940 roku – wojsko węgierskie wkracza do miasta realizując postanowienia II Arbitrażu Wiedeńskiego
Székelyudvarhely – 8 października 1940 roku – odzyskanie części Siedmiogrodu na mocy II Arbitrażu Wiedeńskiego. Na fotografii: Pułkownik węgierskiej królewskiej żandarmerii József Farbaky składa meldunek Regentowi Królestwa Węgier admirałowi Mikołajowi Horthy'emu.
Farbaky József m. kir.csendőr ezredes a székelyföldi bevonulás karhatalmi paranacsnoka jelentést tesz a Kormányzónak. (powyższe fotografie z prywatnej kolekcji).
Na kwaterze u „Petőfi'ego” - aby nie było wątpliwości, że jesteśmy u Węgrów. Ziemia Seklerów oferuje bogatą sieć niewielkich przytulnych hoteli, rodzinnych panzió czy gospodarstw agroturystycznych. W tych ostatnich wyżywienie przygotowywane bezpośrednio przez gospodarzy jest prima sort!
Tekst i fotografie: Marek Sukiennik
