W sobotę 14 sierpnia br. na placu tzw. Zielonej Czytelni Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej przy ulicy Rajskiej 1 w Krakowie miała miejsce doniosła uroczystość odsłonięcia i poświęcenia pomnika grófa Pála Telekiego, dwukrotnego premiera Węgier (1920-21 i 1939-41), uczonego, patrioty, wielkiego przyjaciela Polaków, człowieka honoru.
Pomnik hrabiego Telekiego to owoc kilkuletnich prac i trudu członków krakowskiego Komitetu Społecznego Budowy Pomnika Pála Telekiego (pod kierownictwem śp. Andrzeja Ossowskiego), wspieranego przez członków Komitetu Honorowego (pod przewodnictwem prof. Tomasza Gąsowskiego). Autorem rzeźby jest prof. Stefan Dousa. Pomnik, który został postawiony jeszcze w ubiegłym roku (4 listopada; z powodu pandemii oficjalną uroczystość odroczono), został sfinansowany z dotacji celowej Województwa Małopolskiego. W organizację sobotniej uroczystości byli zaangażowani: Marszałek Województwa Małopolskiego, Przewodniczący Sejmiku Województwa Małopolskiego, Komitet Społeczny Budowy Pomnika Pála Telekiego w Krakowie, Komitet Honorowy Budowy Pomnika Pála Telekiego w Krakowie, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie oraz Oddział IPN w Krakowie.
Swoją obecnością zaszczycili m.in: Ryszard Terlecki – Wicemarszałek Sejmu RP, prof. Jan Andrzej Duda - Przewodniczący Sejmiku Województwa Małopolskiego, Witold Kozłowski - Marszałek województwa małopolskiego, prof. Tomasz Gąsowski - Przewodniczący Komitetu Honorowego Budowy Pomnika Telekiego, Jerzy Woźniakiewicz – Dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie, Joanna Florkiewicz – Kamieniarczyk – Dyrektor Wydziału Rewaloryzacji Zabytków Krakowa i Dziedzictwa Narodowego, Renata Groyecka – Wiceprezes Komitetu Społecznego Budowy Pomnika Pála Telekiego w Krakowie, Cecylia Radoń reprezentująca IPN Oddział Kraków, prof. Stefan Dousa - twórca pomnika, Tomasz Sakiewicz – Redaktor Naczelny Gazety Polskiej.
Braci Węgrów reprezentowali m.in.: Pułkownik Dr. Vilmos Kovács – Dyrektor Instytutu i Muzeum Historii Wojen HM HIM, Dr. Tibor Gerencsér – Konsul Generalny Węgier w Krakowie, prof. dr hab. Adrienne Körmendy - w latach 1914-2020 Konsul Generalny Węgier w Krakowie, prof. Ákos Engelmayer - Prezes Wspólnoty Węgierskiej w Polsce, były ambasador Węgier w Polsce.
Uroczystość poprowadził prof. Jerzy Giza, Skarbnik Komitetu Społecznego Budowy Pomnika Pála Telekiego w Krakowie. Po oficjalnym powitaniu uczestników Orkiestra Reprezentacyjna Straży Granicznej z Nowego Sącza odegrała hymny narodowe Węgier i Polski. Ceremonii odsłonięcia pomnika, poprzedzonej oficjalnymi wystąpieniami mówców z Polski i Węgier, dokonali: Renata Groyecka, Jan Duda, Tomasz Gąsowski oraz Piotr Ossowski, syn śp. Andrzeja Ossowskiego. Jego Ekscelencja Ksiądz Arcybiskup Marek Jędraszewski, Metropolita Krakowski, wystosował na tę okoliczność list, który – w jego imieniu – odczytał kapłan święcący pomnik. Potomkom hrabiego Pála Telekiego , mieszkającym na Węgrzech, organizatorzy przekazali obraz z jego podobizną. Na zakończenie uroczystości wojskowi muzycy z Nowego Sącza odegrali wiązankę melodii żołnierskich.
Na terenie Zielonej Czytelni, w pobliżu pomnika, krakowski Oddział IPN zorganizował plenerową wystawę pt. „Pál Teleki i Polska”, przygotowaną przez Węgierskie Archiwum Narodowe oraz Archiwum w Segedynie.
Po przerwie, w trakcie której organizatorzy podjęli uczestników obiadem, w sali konferencyjnej biblioteki odbył się panel dyskusyjny „Pál Teleki i relacje polsko - węgierskie w XX wieku” z udziałem m.in. prof. Tomasza Gąsowskiego, dra hab. Tadeusza Kopysia i dra Wojciecha Frazika.
Gwoli krótkiego przypomnienia, w 2001 roku hrabia Teleki został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Pomniki grófa Telekiego znajdują się w Krakowie, Segedynie i Balatonboglár.
12 sierpnia 1920 roku na stację kolejową w Skierniewicach przybył z Budapesztu (okrężną drogą przez Rumunię) skład z 80 wagonami, załadowany amunicją, bronią i sprzętem wojennym. Został rozładowany w ciągu 48 godzin. Był to jeden z wielu transportów od Braci Węgrów. Bolszewicy forsowali już Wisłę i stali u wrót Warszawy. Czechosłowacja nie zgodziła się na przejazd transportu. Podobnie zachowali się Austriacy i Niemcy (także Wolne miasto Gdańsk), odcinając pomoc francuską.
Tekst i fotografie: Marek Sukiennik
Poniżej więcej o premierze Telekim (materiał IPN Oddział Kraków):
Pomógł w wojnie z bolszewikami i odmówił Hitlerowi
Pálowi Telekiemu zawdzięczamy m.in. transporty z amunicją i wyposażeniem wojskowym, które Wojsko Polskie otrzymało od rządu węgierskiego w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Gdy hrabia po raz drugi sprawował urząd premiera, latem 1939 r. nie wahała się odmówić Hitlerowi udziału w zbrojnej agresji na Polskę. Po ataku Niemców i Sowietów, to za sprawą Telekiego, Węgry przyjmowały uciekających polskich żołnierzy i ludność cywilną.
W 2001 r. hrabia Teleki został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.
Więcej informacji
Pál Teleki. Rycerz sprawy węgierskiej i polskiej
Dwukrotnie w XX wieku Węgry odegrały istotną rolę w polskiej historii. I dwukrotnie możemy te wydarzenia wiązać z nazwiskiem Pála Telekiego, ówczesnego węgierskiego premiera.
https://krakow.ipn.gov.pl/pl4/edukacja/przystanek-historia/121900,Pl-Teleki-Rycerz-sprawy-wegierskiej-i-polskiej.html
Węgiersko-Polski Komitet Opieki nad Uchodźcami (1939–1944)
Zaraz po wybuchu wojny Węgrzy powołali komitet udzielający bezinteresownej pomocy polskim uciekinierom. Działał on nieprzerwanie od września 1939 do marca 1944 i dzielił się na 5 wydziałów odpowiadających za zakwaterowanie, tworzenie obozów, opiekę nad chorymi, kierowanie do pracy i administrację.
https://przystanekhistoria.pl/pa2/teksty/75710,Wegiersko-Polski-Komitet-Opieki-nad-Uchodzcami-19391944.html
„Pál Teleki. Syn Węgier, brat Polski” – wyprodukowany przez krakowski IPN dokument filmowy
https://krakow.ipn.gov.pl/pl4/edukacja/przystanek-historia/123680,Pl-Teleki-Syn-Wegier-brat-Polski.html
