Wyjeżdżam z „bazy” w Kaczyka kierując się na Radowce drogą DJ178E, a następnie drogą DJ178. Tym razem celem jest miejsowośc Arbore, mniej więcej w połowie drogi do Radowiec (od Kaczyka 15 km), położona przy drodze krajowej DN2K, pomiędzy miejscowościami Solka i Milișăuți, w widłach małych rzek: Solca i Clit. Arbore to duża wieś, licząca ponad siedem tysięcy mieszkańców, na prawach gminy (wespół z wsiami: Bodnăreni i Clitem). Pierwsze co rzuca się w oczy to kilka kościołów; widok dość rzadki (oczywiście za wyjątkiem Siedmiogrodu i miast) w Rumunii, gdzie dominuje prawosławie. To spuścizna prawie dwóch wieków kolonizacji tych ziem. Pierwsze pisane wzmianki o tej wsi pojawiły się na dokumencie sporządzonym 15 stycznia 1418 roku na dworze hospodara Mołdawii Aleksandra Dobrego z dynastii Muszatowiczów (1400-1432). Wnukiem Aleksandra Dobrego był Stefan III Wielki i Święty. Początkowo wieś nosiła nazwę Dolna Solca i wchodziła w skład rozległego majątku Solka sięgającego od wsi Pietrele Muierii aż po rzekę Suczawę. 7 marca 1502 roku wieś nabył kasztelan Suczawy Luca (Łukasz) Arbore, bojar, hetman i możnowładca na dworze Stefana Wielkiego i Świętego, jego syna Bogdana III Ślepego i wnuka Ștefănițy, i na początku kwietnia tegoż roku przystąpił do budowy (najprawdopodobniej na miejscu starej pustelni) cerkwi pw. Ścięcia Jana Chrzciciela, mającej służyć wedle planów fundatora jako nekropolia rodziny Arbore. Ta wola została spełniona, ale o tym nieco dalej. Prace budowlane rozpoczęły się 2 kwietnia 1502 roku, a zakończyły się po niespełna pięciu miesiącach, 29 sierpnia. Są źródła, m.in. cytowane w przewodnikach, iż budowa miała miejsce w roku 1503. Freski zewnętrzne i wewnętrzne zostały ukończone w 1504 roku. Podczas wyprawy Sulejmana Wspaniałego na Mołdawię w roku 1538 cerkiew została mocno zniszczona; ucierpiały malowidła, dach uległ dewastacji. Polityczne następstwa tureckiej interwencji to usunięcie z tronu Piotra Raresza, nominacja na hospodara Stefana V zwanego Szarańczą (rum. Ştefan Lăcustă - też był wnukiem Stefana Wielkiego), oderwanie od Mołdawii południowo-wschodnich ziem (tzw. Budziak) oraz większa podległość imperium osmańskiemu.
Luca Arbore to niezwykle ciekawa i wybitna postać swej epoki zasługująca na krótkie przybliżenie. Miał być ponoć blisko spokrweniony z hospodarem Stefanem Wielkim. Faktem jest, iż władca Mołdawii obdarzył Luca Arbore zaszczytami, stanowiskami i zaufaniem. Luca był synem Anastazji i Cârstea (Joachima) Arbore, pana na zamku Neamt. Niektórzy historycy twierdzą, iż Cârstea Arbore był bratem Stefana III, ale brak dowodów źródłowych. Jednakże to domniemane pokrewieństwo sprawiało, iż był uważany za predendenta do tronu mołdawskiego. Dobrze wykształcony, władał biegle językami: polskim, łacińskim i staro-cerkiewno-słowiańskim. Skupił w swych rękach ogromną władzę w zakresie administracji, dyplomacji i wojska jako pyrkabył suczawski. Kilkakrotnie prowadził w imieniu hospodara poselstwa na dwór polski, m.in. w roku 1503 do króla Aleksandra Jagiellończyka w sprawie granicznych zatargów o Pokucie i południowe obszary Ziemi Halickiej. Wedle legend i podań ludowych, w majątkach Luca Arbore pracowali jeńcy polscy i otomańscy. Liczne kontakty z Polską sprawiły, że był najprawdopodobniej urzeczony kulturą polską. Jego nagrobek w cerkwi w Arbore jest wzorowany na nagrobku Kazimierza Jagiellończyka na Wawelu, autorstwa Wita Stwosza, a żona Juliana przedstawiona jest na malowidle w stroju polskim. W 1517 roku został de facto regentem Mołdawii, gdy na tron wybrano nieletniego (nieślubnego) syna Bogdana III Ślepego, Stefana Młodego zwanego Ștefănițą, którego był prawnym urzędowym opiekunem. Młody hospodar (obejmując tron miał 11 lat) doprowadził do zerwania dobrych stosunków z Polską, ponoć na znak protestu po odmówieniu mu przez króla Zygmunta I Starego ręki córki, choć jeszcze w roku 1518 obydwa państwa podpisały układ. W 1522 roku, po uzyskaniu pełnoletności, Ștefănița gwałtownie rozprawił się z opozycją bojarską na swoim dworze. Ofiarą padł też jego opiekun, kasztelan Luca Arbore, oskarżony o zdradę i knowania z Polską, a także o zakusy na tron, stracony wraz z dwoma synami w kwietniu 1523 roku. Historycy przyznają, że hospodar nie miał podstaw do oskarżenia Arbore o zdradę, tym bardziej że 2 grudnia 1517 roku został podpisany (w wyniku dyplomatycznych zabiegów Arbore) w Wilnie układ z Polską, na mocy którego król Zygmunt I uznał Ștefănițę za władcę Mołdawii. Trzeba dodać, że doświadczony polityk i dyplomata, jakim był niewątpliwie Łukasz Arbore, w Polsce szukał oparcia na przeciwwagę postępującego uzależnienia Mołdawii wobec Turcji (w 1513 roku Bogdan III potwierdził zwierzchnictwo tureckie nad Mołdawią, płacąc dwukrotnie większy haracz). Natomiast Polska obawiała się przymierza Turcji i Mołdawii z wiadomych przyczyn.
Cerkiew pw. Ścięcia Jana Chrzciciela w Arbore zbudowana została z kamienia na prostokątnym (na zewnątrz) planie pozornie trójkonchowym i składa się z trzech komór: przedsionka (nartex), nawy i apsydy ołtarzowej. Z architektonicznego punktu widzenia cerkiew w Arbore zaliczyć można do tzw. typu mieszanego, charekterystycznego dla schyłku panowania Stefana Wielkiego i Świętego, wykazując duże podobieństwo do cerkwi w Reuseni (niemal identyczny plan) oraz do cerkwi klasztornej Dobrovăţ. W wysokim dachu cerkwi nie ma wieży, jako że taka przysługiwała tylko fundacji hospodara. Wejście do cerkwi, z gotyckim portalem, znajduje się na południowej ścianie. Komora grobowa (grobnica, grobniță) z grobowcami hetmana Luca Arbore, jego synów: Teodora i Nikity (ściętych lub uduszonych miesiąc później od ojca), żony i reszty rodziny, jest połączona z proanos. Po egzekucji hetmana i jego synów majątek rodziny Arbore został skonfiskowany przez hospodara Ștefănițę. Część uczonych twierdzi, iż cerkiew została pomalowana tuż po wybudowaniu, a pewne zmiany we freskach miały miejsce w 1541 roku. Autorem malowideł był Dragoș Coman z Jass, syn popa. Artysta umiejętnie wplótł tutaj do rodzimej tradycji malarstwa mołdawskiego wątki bizantyjskie i zachodniego renesansu (włoskiego). Wedle różnych źródeł, freski miały być ukończone w 1504 roku lub 1511. Zewnętrzne freski ( z dominującą zielenią malachitową) na scianie zachodniej zachowały się w stanie lepszym, natomiast te z elewacji północnej uległy znacznemu zniszczeniu. Cerkiew w Arbore wyróżnia się też dwoma obrazami wotywnymi, na których to fundator czyli hetman Arbore wraz z rodziną ofiarują Bogu światynię za pośrednictwem św. Jana Chrzciciela. Przy cerkwi znajduje się piętrowa dzwonnica, zbudowana w 1867 roku, spełniająca również funkcję bramy. Na dzwonnicę można wejść, by podziwiać panoramę Arbore. Całość zespołu cerkiewnego (cerkiew i dzwonnica) została umieszczona (jako jedna z ośmiu cerkwi mołdawskich) na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Przy cerkwi zachowały się dwa głazy skalne z wyżłobieniami, w których miano mieszać farby na freski.
Wstęp do cerkwi kosztuje 5 lei. Wewnątrz można fotografować po uiszczeniu opłaty w wysokości 10 lei. Kustosz miły i rozmowny, pokazuje najważniejsze walory cerkwi. W przedsionku można też nabyć albumy, karty pocztowe, foldery, ikony, pamiątki, itp. Jak wspomniałem wcześniej, w Arbore jest kilka świątyń. Poza omawianą zabytkową cerkwią, są ponadto: kościół katolicki, opuszczony kościół ewangelicki, parafialna cerkiew kościoła prawosławnego oraz światynia kościoła zielonoświątkowców. Świątynia rzymskokatolicka pw. Narodzin Najświętszej Maryi Panny (obchodzonej 8 września) znajduje się w centrum Arbore. Została zbudowana w 1902 roku przez niemiecką wspólnotę religijną. Pierwsi niemieccy osadnicy ( z Bawarii, Nadrenii, Badenii-Wirtembergii) pojawili się na Bukowinie już w 1787 roku. Rok później we wsi Arbore powstała niemiecka kolonia Arbora usytuowana na terenie należącym do klasztoru Solca. Według spisu powszechnego z 29 grudnia 1930 roku, we wsi Arbore mieszkało 422 katolików (7,1 % populacji), w ogromnej większości Niemców. W 1940 roku zamieszkująca te tereny ludność niemiecka została przesiedlona (na mocy traktatu między III Rzeszą a Rumunią, uzyskawszy stosowne odszkodowania) na inne ziemie okupowane przez nazistowskie Niemcy. Ci, co zostali, wyjechali ostatecznie do „Dżermanii” za czasów dyktatury Ceauşescu, sprzedani za DM. Obecnie katolicki kościół w Arbore jest filią „polskiej” parafii pw. Zesłania Ducha Świętego w Nowym Sołońcu (Nowy Soloniec, rum. Solonețu Nou), a nabożeństwa są odprawiane rzadko. Jednakże świątynia jest zadbana, co widać na fotografiach. Sprawiający przygnębiające wrażenie, opuszczony kościół luterański ewangelicki, został zbudowany w roku 1912.
Tekst i fotografie: Marek Sukiennik
